ზემო სვანეთი მოიცავს კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებს და მდინარეების: ენგურისა და ცხენისწყლის, ზემოწელს. ისტორიულ სვანეთში შედიოდა მდინარე კოდორის ზემოწელის ხეობები, ეგრეთ წოდებული “აფხაზეთის სვანეთი” ანუ ზემო აფხაზეთი, სამეგრელოს ჩრდილოეთ ნაწილი, ლეჩხუმისა და ზემო რაჭის მოსაზღვრე რეგიონი; ჩრდილო კავკასიაში - ყუბანისა და ბაქსანის სათავის ხეობები. სვანეთი გარემოცულია კავკასიის გიგანტური, თოვლიანი მწვერვალებით, იგი საქართველოს ერთ-ერთ ყველაზე ღირშესანიშნავ რეგიონს წარმოადგენს, თავისი მდიდარი ისტორიითა და მშვენიერი ბუნებით.

ჰავა / კლიმატი:

ზემო სვანეთში ზღვის დონიდან 2000 მ სიმაღლემდე ნოტიო ჰავაა, ზამთარი ცივია და გრძელი, ხოლო ზაფხული ხანმოკლე, თბილი და ზოგჯერ ცხელიც. საშუალო წლიური ტემპერატურა +5,7ჩ, იანვარში -6,4ჩ, ივლისში +16,4ჩ. ზემო სვანეთის ყველაზე მაღალ ადგილებში, სადაც ნამდვილი ზაფხული არ იცის, ნოტიო და ნივალური ჰავაა.

კულტურა და ტრადიცია:

სვანეთში, ადგილობრივი კულტურა უწყვეტ ჯაჭვს ქმნის ადრებრინჯაოს ხანიდან დღემდე. ეს კუთხე მდიდარია ეკლესიებით, უნიკალური ფრესკული მხატვრობითა და ხატწერის ნიმუშებით. ადრე საუკუნეებში სვანეთი კოლხეთის სამეფოს შემადგენელი ნაწილი იყო, შემდეგ კი - ეგრისის სამეფოსი. ძვ.წ. IIIს-ის პირველ ნახევარში, მეფე ფარნავაზის მეფობისას, სვანეთი ქართლის სამეფოს საერითავო იყო. IV საუკუნეში სვანეთი ლაზეთის სამეფოს მოკავშირე გახდა და ხშირად მონაწილეობდა სამეფოს საზღვრების დასაცავად წარმოებულ ლაშქრობებში. სვანეთი პერიოდულად დამოუკიდებელი იყო, ჰყავდა საკუთარი მთავარი და სატომო საბჭოები.ვახტანგ გორგასლის მეფობის დროს სვანეთი ქართლის შემადგენლობაში აღმოჩნდა, მაგრამ VI საუკუნის დასაწყისში ისევ დამოუკიდებელი გახდა. ქრისტიანობა სვანეთში, სავარაუდოდ, ლაზიკას სამეფოს მსგავსად, 523 - 530 წლებში გავრცელდა. ისტორიული წყაროები სვანებს, როგორც ოქროს მომპოვებლებს, ძლიერმეომრებსა და უძველეს მიწათმოქმედ ხალხს მოიხსენიებს. ბერძენი ისტორიკოსი დაგეოგრაფი სტრაბონი სვანების შესახებ შემდეგ ცნობას გვაწვდის: საუკეთესონი არიან სიმამაცისა და ძალის მხრივ, ფლობენ ისინი ირგვლივ ყოველივეს და უპყრიათ კავკასიონის მწვერვალები, რომლებიც დიოსკურიის ზემოთ არის. სვანეთს მტრისაგან განადგურება არ განუცდია, აქ ცხოვრება არ შეწყვეტილა და ამიტომაც ძირძველი ქართული მოსახლეობა უცვლელი დარჩა. დასახლებები ვითარდებოდა საოჯახო მეურნეობის პირობებში. დიდი ოჯახის დაშლის შედეგად იქმნებოდა საძმოები (სვ. “ლამხუბ”, “სამხუბ”), რომელთა გაერთიანება ხევის შიგნით ქმნიდა ტერიტორიულ თემს. სვანებმა ჯერ კიდევ უძველეს დროში განავითარეს მესაქონლეობა და მემინდვრეობა, რელიგიური რწმენა-წარმოდგენებიც მეურნეობის ამ დარგებთანაა დაკავშირებული. სვანები აგებდნენ კოშკურ დასახლებებს, ეკლესიებსა და ხიდებს, გაჰყავდათ გზები, აკეთებდნენ სამეურნეო და საომარ იარაღს, გამოჰყავდათ ხორბლის უნიკალური ჯიშები. სვანეთი განთქმულია ხალხური ხელოვნების შესანიშნავი ნიმუშებით, ხეზე კვეთის ხელოვნებით. სვანეთი ცნობილია დახვეწილი ფრესკული მხატვრობითა და ფრესკული მხატვრობის შესანიშნავი სკოლით. სვანეთის ერთ-ერთი სიმდიდრე და საგანძური ადგილობრივი ენაა. სვანური წარმოადგენს იბერიულ-კავკასიური ოჯახის ქართველურ ენათა ერთ-ერთ განშტოებას. სვანური უმწერლობო ენაა. სვანებისათვის სალიტერატურო და ეროვნული ენა ოდითგანვე ქართული იყო. მითი არგონავტების შესახებ სვანეთში მოპოვებულ ოქროს უკავშირდება. ხალხმა გამოცდილებით იცოდა, რომ სვანეთის მდინარეებს ოქრონარევი ქვიშა მოჰქონდა. მდინარეთა ჭალებში სვანები ზოგჯერ ოქროს დიდ ნატეხებსაც პოულობდნენ. ისინი ოქროს მოპოვებას ცხვრის ტყავის დახმარებით ახერხებდნენ. ფიცარზე გაჭიმულ ცხვრის ტყავს წყალში აფენდნენ და ამაგრებდნენ, რომ წყალს არ წაეღო. ამ დროს ტყავის ბეწვიანი მხარე ზემოთ იყო მოქცეული. გარკვული დროის შემდეგ ტყავს ამოიღებდნენ და გასაშრობად გაფენდნენ. გამშრალ ტყავს დაფერთხავდნენ და ოქროს “კენჭებს” გადმოყრიდნენ. ოქროს მოპოვების ეს წესი და საქართველოს მდინარეებში ოქრონარევი ქვიშის არსებობა ცნობილი იყო ბერძენი და რომაელი მწერლებისთვის. არგონავტებიც ოქროს საწმისის - ვერძის ოქროს მატყლიანი ტყავის მოპოვების სურვილმა მოიყვანა კოლხეთის სამეფომდე. სვანეთი მაშინ კოლხეთის სამეფოს შემადგენელი ნაწილი იყო. ეს ერთადერთი კუთხე იყო, საიდანაც კოლხეთის სამეფოს და მის მრისხანე მეფე აიეტს ოქრო მიეწოდებოდა. სვანეთში დღესაც დასტურდებაა ოქროს მოპოვების ხალხური წესები. ამ სოფლების უხუცესების ნაამბობში, თქმულებებსა და ლეგენდებში ხშირად არის ნახსენები ოქროსრქიანი ხარები და ოქროსთმიანი ქალ-ღვთაება დალი. სვანეთში ტრადიციები და წეს-ჩვეულებები ისეთივე მკაცრია, როგორიც თავად ბუნება და ცხოვრების სტილი. სარწმუნოებრივ წეს-ჩვეულებებს დიდი ადგილი ეკავა სვანთა ცხოვრებაში. წეს-ჩვეულებებით აღბეჭდილ დღეთა რიცხვი 160 აღწევდა. სვანები მოწიწებით ატარებენ რიტუალებს, სადაც საქონლისა და ადამიანთა მფარველი, ნაყოფიერების მიმნიჭებელი ღვთაებები, სულების თაყვანისცემისა და ცეცხლის დღეობები ფიგურირებენ. სვანები მღერიან რავალხმიან სიმღერებს, რომელთა უძველესი ტექსტები მათ შორეულ წინაპრებზე, მონადირეებზე, ქროს მწარმოებელ, მესაქონლე და მიწათმოქმედ ხალხზე მოგვითხრობენ. სვანები ასრულებენ ცეკვებს, რომლებიც მხოლოდ ამ კუთხისათვის არის დამახასიათებელი და თაობიდან თაობას გადასცემენ მისტიკურ ლეგენდებსა და ზღაპრებს. სვანური ჩაცმულობის განუყოფელი აქსესუარია სვანური ქუდი, რომელიც თექისგან მზადდება. მასზე გრეხილი ძაფი ისეა გადაჭიმული, რომ ზედა ნაწილზე ჯვრის გამოსახულებას ქმნის.

სამზარეულო:

სვანური სამზარეულო გამორჩეულია კავკასიაში თავისი მრავალფეროვნებით. ეკოლოგიურად სუფთა პროდუქტი, დიასახლისთა ოსტატობა და სპეციალური საკმაზი - “სვანური მარილი” სვანურ სუფრას განუმეორებლობას ანიჭებს. ძველად სვანური სუფრა დაახლოებისა და პატივისცემის სიმბოლოდ იყო მიჩნეული. სუფრასთან ხდებოდა მოსისხლეების შერიგება, წყდებოდა სასოფლო და საერო საქმეები. თვით სახალხო სასამართლო ხშირად სუფრასთან იღებდა გადაწყვეტილებას. სვანები ძალიან სტუმართმოყვარეები არიან. შემთხვევით სტუმარს და უცხო მოგზაურსაც დიდი პატივისცემით ეპყრობიან. სვანეთში განსაკუთრებული კერძები და საკვებია: პური, ხაჭაპური, კუბდარი, კუპატი, ჭიშვდარი, ყველი და ყველის კერძების მრავალსახეობა, სხვადასხვა მარცვლოვანისგან მომზადებული ფაფები, მწვადი, ხორცის კერძების მრავალსახეობა, თაფლი და კენკროვანებისაგან დამზადებული მურაბა. სვანები სვამენ ერთნახად არაყს, რომელსაც რახი ჰქვია. სვანეთში ბევრ დაავადებას მცენარეებითა და სხვადასხვა ხალხური მეთოდებით მკურნალობენ. აქ დიდმა და პატარამაც კარგად იცის სამკურნალო მცენარეების სახელწოდება და დანიშნულება.

კულტურული მემკვიდრეობა:

სვანეთის კოშკები და ეკლესიები, “იუნესკო”-ს მიერ არის დაცული. სვანეთის კოშკური დასახლებების უმრავლესობა, სავარაუდოდ, ადრე შუასაუკუნეებშია აგებული. კოშკი სვანეთში გავრცელებული თავდაცვითი ნაგებობაა. კოშკების უმრავლესობა 20-25 მეტრი 9 სიმაღლისაა და შედგება 4-5 სართულისაგან, იშვიათად 6 სართულისაგან. სართულები ერთმანეთს უკავშირდება შიდა ხის კიბეებით. კოშკები გადახურულია ორფერდა სახურავებით და ყველა მათგანს რამდენიმე ვიწრო ფანჯარა აქვს გამოჭრილი. ბოლო სართულზე მოწყობილი იყო საბრძოლო ბაქანი. კოშკებს აგებდნენ რიყის ქვითა და ლოდებით, ზოგჯერ კი ფიქალსაც იყენებდნენ. კოშკები გარედან ბათქაშით იყო შელესილი. სვანური ციხე-სახლი საჭიროების შემთხვევაში თავდაცვით ფუნქციასაც ასრულებდა. კოშკისაგან განსხვავებით, ციხე-სახლი უფრო დაბალია და შედგება 3 სართულისაგან. პირველი სართული ადამიანთა საცხოვრებლად ან საქონლის სადგომად გამოიყენებოდა, მეორე სართული – სამეურნეო დანიშნულებისთვის, თუმცა წელიწადის თბილ თვეებში საცხოვრებლადაც იყენებდნენ. ამჟამად კოშკების დიდი უმრავლესობა უფუნქციოა, თუ არ ჩავთვლით ცალკეულ ოჯახებს, რომლებიც ზამთრის სანოვაგის შესანახად იყენებენ მაღალ სართულებს. სვანეთში კოშკები გარემოსთანაა შერწყმული, რაც უძველეს მშენებელთა გამოცდილებასა და მათ დახვეწილ გემოვნებაზე მიუთითებს.

მესტია:

მესტია ზემო სვანეთის რაიონული ცენტრია, ზღვის დონიდან 1500 მ-ზე მდებარეობს. მესტია მდებარეობს ქვაბულში, ენგურის აუზში, მდინარეების მესტიაჭალისა და მულხრის ნაპირებზე. მესტია უბნებად არის დაყოფილი: სეტი, ლეხთაგი, ლანჩვალი და ლაღამი. მესტიაში მდებარეობს სეტის წმ. გიორგის ეკლესია, რომელიც ზემო სვანეთის საერთო სალოცავია. ძველი ეკლესია დაინგრა და ხელახლა XVIII ს-შია აგებული. აქ XII-XIII სს-ის ხატები და ჯვრებია დაცული. XIII ს-ის მხატვრობის ფრაგმენტებია შემორჩენილი მესტიის ფუსდის ეკლესიაში. ლაღამის მაცხოვრის ფერიცვალების ეკლესია ერთნავიანი, ორსართულიანი ბაზილიკაა. პირველი სართული, მაცხოვრის ეკლესია, აგებულია XIII ს-ში, მეორე სართული - ფერიცვალების ეკლესია დაშენებულია XIII ს-ში. ეკლესიის ორივე სართული მოხატულია XII-XIII სს-ში.

მესტიის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმი:

სვანეთის განძის დიდი ნაწილი მესტიის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმშია თავმოყრილი, რომელიც სეტის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესიაში დაცული უნიკალური მასალის ბაზაზე დაარსდა 1936 წელს. მუზეუმში წარმოდგენილია საგვარეულო ეკლესიებიდან გადმოტანილი ხელნაწერები, მრავალრიცხოვანი ჭედური და ფერწერული ჯვარ-ხატები, ანტიკური ხანის ოქროს მონეტები და ფეოდალური ხანის ეთნოგრაფიული ძეგლები. მუზეუმში აგრეთვე წარმოდგენილია: XI ს-ის ჭედურობის “მემფიანთა სკოლის” ნიმუშები; XIII ს-ის ჭედურობის “თომანიანთა სკოლის” ნიმუშები, სვანეთის მთავართა – დადეშქელიანთა - საგვარეულო ნივთები. XIX ს-ის იტალიელი ფოტოგრაფის ვიტორიო სელას ფოტოექსპოზიცია, რომელიც ვიტორიო სელას შვილთაშვილმა მესტიის მუზეუმს საჩუქრად გადასცა.